In de schilderkunst is een hoofdrol weggelegd voor de werking van het licht, net als in de glas-in-loodramen die vele kerken sieren. Het licht verlicht de ruimte en geeft deze kleur. Op wat voor manier werkt het licht in mensen? Johannes van Riessen bezocht het Stedelijk Museum en de Grote Sint-Laurenskerk van Alkmaar op zoek naar het licht. Laat je door hem meevoeren in zijn poëtische bespiegelingen.
Door: Johannes van Riessen
Deze zomer heb ik in het Stedelijk Museum van Alkmaar de tentoonstelling Verlangen naar Egmond bezocht. Al vanaf de zeventiende eeuw hebben bekende Hollandse meesters als Jan van Goyen, Jacob van Ruysdael en Albert Cuyp de Egmonden bezocht om er de duinen en de zee in verf te vereeuwigen.
Daarbij beschikte ieder Egmonds dorp in hun tijd over een zeer schilderachtige ruïne: in Egmond aan den Hoef zijn nu nog slechts de fundamenten te zien van het stamslot van de graven van Egmond, de laatste kloostermoppen van de abdij van Egmond-Binnen zijn ondergestoven en de middeleeuwse kerk van Egmond aan Zee is verzwolgen door de zee.
Rond 1900 kwamen de Amerikaanse kunstenaars Gari Melchers en George Hitchcock naar Egmond om er vooral de mensen vast te leggen: vissers, boeren en natuurlijk dames met hoedjes die de grootmoeders van veel Egmondse parochianen nog gedragen hebben. Maar wat vooral opvalt aan de prachtige schilderijen op de tentoonstelling is het licht.
De centrale rol van het licht
In alle schilderkunst is het licht altijd het belangrijkste onderwerp. Wat er ook wordt afgebeeld, of een schilderij nu figuratief of abstract is, het zijn de contrasten tussen licht en donker, de kleuren, lijnen, vormen en schaduwen die de compositie bepalen.
In veel kerken hangen grote schilderijen waarop devote heiligen beschenen worden door het goddelijk licht. Wie de grote kleurvlakken op de soms immense doeken van Mark Rothko aanschouwt, wordt een zonovergoten of juist somber bewolkt landschap ingezogen, al is de compositie louter kleur en vorm.
In ons eigen land zijn de Hollandse luchten een thema op zich: de grote musea hangen vol met zeegezichten met heldere of donker dreigende luchten, maar ook moderne kunstenaars als Robert Zandvliet onderzoeken de werking van het licht. Wie het Haagse Panorama Mesdag bezoekt, ziet dat het ronde schilderij op een regenachtige dag een heel ander zicht op Scheveningen biedt dan op een zomerse.
Melchers en Hitchcock vonden in Egmond een helder licht dat door de zee weerkaatst werd tegen de wolken en dat de mensen en hun wereld op een unieke manier kleur en contrast gaf. Wanneer ik de kerk in Egmond binnenloop, zie ik altijd nog datzelfde licht naar binnen vallen. Door de hoge ramen op het oosten en westen valt het op de witte muren, speelt het met de altaren, de kandelaars en de kruizen en doet het de kleuren van de schilderijen opgloeien. Ik kan iedereen aanraden er eens rustig een half uur voor te gaan zitten.
Wat vonden Amerikaanse kunstenaars in dat Derper licht dat ze thuis niet vonden? Waarom barstten sommige mensen in tranen uit bij de aanblik van de kleurvlakken van Mark Rothko? Wat raakt ons in het licht dat ’s ochtends op onze eigen keukentafel valt?
Licht en donker
Als kind leren we al dat er een verschil is tussen licht en donker. Het licht maakt ons blij, het donker maakt ons angstig. Het licht beschermt ons tegen het donker, waarin we de dingen niet goed kunnen zien, waarin alle dingen even onduidelijk en eng zijn. In het donker huizen monsters onder ons bed, zoals elk klein kind weet, die gelukkig verdwijnen als mama of papa het licht aandoet.
Als volwassenen lopen we misschien niet graag in het donker over straat, omdat het duister voor mensen met verkeerde bedoelingen een veilige dekmantel is. Een straat in onze buurt ziet er op een heldere zomerdag totaal anders uit dan op een donkere en gure herfstavond. Een wandeling door diezelfde straat kan op verschillende momenten dan ook heel anders aanvoelen.
Ook weten we dat er periodes van duisternis in elk mensenleven zijn, waarbij het leven zijn kleur verliest en alle dingen asgrauw kunnen worden. In de beeldtaal voor angst en depressie vinden we in licht en donker, kleur en grauwheid de woorden om onze ervaring te beschrijven.
Het licht van Christus
In ons geloof speelt het licht een grote rol, zo niet de hoofdrol. We branden kaarsen als teken van hoop en de aanwezigheid van Christus in ons midden. We doen dat in de kerk, maar veelal ook thuis, wanneer we ons terugtrekken om te bidden.
Ons gezangboek bevat nogal wat liederen die het licht bezingen: het licht dat weer opnieuw begon, het licht dat ons aanstoot in de morgen, het licht dat vriendelijk en veilig is, het eeuwig licht dat ons vernieuwt, en ga zo maar door.
Het licht is een beeld van Christus, die in het Johannes-evangelie zichzelf het licht voor de wereld noemt. Het is het licht van Christus, dat in de Paaswake de duisternis van Goede Vrijdag verdrijft. Ik ken weinig momenten die mij zoveel vreugde bezorgen als het ontsteken van de kaarsen en kroonluchters in de Paasviering: het duister is verdwenen en God zet alles in het volle licht!
Het Grote Raam: een ode aan het goddelijk licht
Vanuit het Stedelijk Museum kun je gemakkelijk oversteken naar de Grote Sint-Laurenskerk van Alkmaar. In die kerk is nog een prachtige ode aan het goddelijk licht te vinden. In 2023 werd in deze kerk in het zuidtransept het Grote Raam geplaatst. Ik had het nog niet gezien en was benieuwd. En terecht.
Het Grote Raam doet zijn naam eer aan. Met een omvang van 23 bij 6 meter is dit het hoogste glas-in-loodraam in de Europese Unie, vertelt de folder niet zonder trots. Ooit moet het licht van alle kanten door gekleurd glas hebben geschitterd in de middeleeuwse kerk, maar de laatste eeuwen schijnt het ongefilterd door bescheiden vensterglas. De kerk is al bijna dertig jaar niet meer in gebruik bij de protestantse gemeente en wordt tegenwoordig vooral gebruikt voor tentoonstellingen en concerten.
Om een blijvende herinnering te creëren aan de 450e verjaardag van het Alkmaars Ontzet, ontstond in 2018 het idee voor het Grote Raam. De Nederlandse kunstenares Fiona Tan, die nog nooit eerder een glas-in-loodraam had ontworpen, liet zich voor het raam inspireren door de werking van een caleidoscoop: wie door de buis van dit kinderspeelgoed tuurt, ziet door het spel van spiegeltjes en stukjes gekleurd glas vormen en kleuren zichzelf herhalen in steeds veranderende patronen.
De rozetvormen die de caleidoscoop tovert en die nooit dezelfde zijn, heeft Tan gebruikt voor de rozetten in de 214 panelen van zo’n 45.000 stukjes gekleurd glas. In het zuidtransept is een koffiehoek ingericht, zodat bezoekers rustig kunnen gaan zitten om het lichtspel door de ramen en op de muren te ondergaan. Misschien moet ik wel zeggen om zich door het licht te laten aanstoten, want uiteindelijk valt het licht ook op de kijker, die baadt in de kleurenpracht.
In het licht zijn we mensen uit één stuk
Ik zat aan mijn tafeltje met een kop koffie en liet het licht zijn werk doen. Veelkleurig licht kleurde de ruimte om mij heen, het tafelblad, het melkschuim in mijn mok, mijn dag en mijzelf. Even leek het Pasen en Pinksteren tegelijk, want het wonderlijke licht van de enorme caleidoscoop bescheen even mijn hele bestaan in al zijn verscheidenheid van brokjes, stukjes en vlakjes. Zo moet het geweest zijn met die tongen van vuur, die de vrienden van Jezus in het licht zetten en hen vervulden van de heilige Geest van enthousiasme, vreugde en ontroering tegelijk. Wij mensen zijn net zo veelkleurig als dat licht en ons leven is vaak net zo gebroken, gefragmenteerd en versnipperd. We zijn een puzzel en in het licht vallen de stukjes op hun plaats. In het licht zijn we mensen uit één stuk. En dat bij een kop koffie.
Over de auteur
Johannes van Riessen (1976) is neerlandicus, theoloog en priester van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland. Hij is pastoor van de parochies van Egmond en Krommenie.