‘Oecumene – waarheen?’ Onder deze titel vond op 26 en 27 september 2025 in Bonn een bijeenkomst plaats naar aanleiding van de zogenaamde Bonner Unionskonferenzen die daar 150 jaar geleden werden gehouden: bijeenkomsten waar oud-katholieken, anglicanen, orthodoxen en protestanten voor het eerst sinds eeuwen in gesprek gingen over eenheid. Ze vormen een oecumenische mijlpaal en legden de basis voor latere samenwerking en de bredere oecumenische beweging.
Door: Dick Schoon
Foto’s: Dick Schoon en Rudolf Scheltinga
Vorming van de Duitse oud-katholieke kerk
Verplaats je in de tijd naar Bonn, anderhalve eeuw terug. Onze Duitse oud-katholieke zusterkerk heeft zich in die jaren net georganiseerd. Ze heeft een reglement voor een kerkorde opgesteld, met een synode en een bisschop. Zo heeft ze een kerkelijk onderdak gecreëerd voor de katholieken die zijn geëxcommuniceerd vanwege hun protest tegen de besluiten van het Vaticaans Concilie in 1870 over de onfeilbaarheid van de paus.
Hun protest mondt uit in de vorming van de Duitse oud-katholieke kerk, kort daarna gevolgd door oud-katholieke kerken in Zwitserland en Oostenrijk-Hongarije.
Protest, hervorming en hereniging
Het blijft niet bij protest alleen, want de oud-katholieke beweging kent nog twee speerpunten. Zo willen de oud-katholieken de kerk met hervormingen bij de tijd brengen. Het Latijn in de mis wordt vervangen door de landstaal, het celibaat voor geestelijken is niet langer verplicht en leken krijgen met geestelijken samen medezeggenschap in het bestuur van de kerk. Het derde speerpunt is de openheid naar andere kerken. Door contacten en overleg willen de oud-katholieken bijdragen aan de eenheid van de gescheiden kerken.
De internationaal beroemde kerkhistoricus Ignaz von Döllinger, vanwege zijn betrokkenheid bij de Duitse oud-katholieke kerk ook geëxcommuniceerd, organiseert dan in 1874 en 1875 twee Unionskonferenzen in Bonn. Hiermee geven de Duitse oud-katholieken gestalte aan dat laatste punt.
Oecumenische mijlpaal
De Unionskonferenzen waren een oecumenische mijlpaal. Voor het eerst sinds eeuwen zaten (oud-)katholieken, anglicanen, orthodoxen en protestanten aan één tafel om over hun onderlinge verschillen te spreken. Het voert hier te ver om de besprekingen in detail uit de doeken te doen – ik hoop daar elders op terug te komen – maar hier kan al wel gezegd worden, dat er belangrijke stappen op weg naar eenheid werden gezet. Zo werden formuleringen van de Bonner Unionskonferenzen letterlijk overgenomen in de Utrechtse Bisschopsverklaring van 1889. In dat document verwoordden de oud-katholieke bisschoppen van Nederland, Duitsland en Zwitserland hun kerkelijke gemeenschap én hun oecumenische streven naar eenheid.
Zo liepen de oud-katholieken in 1874-75 voorop in de prille oecumenische beweging die een kwart eeuw later internationaal een hoge vlucht zou nemen en tot de oprichting van de Wereldraad van Kerken in 1948 zou leiden. Alle reden dus om de Unionskonferenzen te herdenken en te vieren.
Vrijdag: Döllinger en de Unionskonferenzen
De viering van het 150-jarig jubileum vond plaats in het Haus der Evangelischen Kirche in Bonn, het kerkelijke centrum van de evangelisch-lutherse landskerk. Voorafgaand was er op vrijdagmiddag een bescheiden symposium in de benedenzaal van St Cyprian, de oud-katholieke parochiekerk in Bonn. Daar hielden Mirjam Schneider (Bern) en Matthias Beckmann (Bonn) lezingen over hun studieprojecten over respectievelijk het belang van de interreligieuze dialoog en de geldigheid van sacramenten volgens de orthodoxe theoloog Nikolai Afanasiew.
Als hoofdspreker hield prof.dr. Thomas Howard (Valparaiso) een lezing over de Unionskonferenzen, waarvan hij het belang voor de huidige oecumene belichtte. Prof.dr. Franz Xaver Bischof (München) reageerde op de lezing. Hij was het met de spreker eens waar deze de centrale rol van Döllinger benadrukte, maar plaatste diens openheid voor de oud-katholieke beweging later dan Howard meende.
Dat er op de Unionskonferenzen geen rooms-katholieke vertegenwoordigers waren, vond Bischof begrijpelijk, omdat Döllinger toen al geëxcommuniceerd was en trouwe ultramontaanse katholieken hem moesten mijden. Vervolgens ging het zoals wel vaker in discussies over Döllinger over de vraag of hij nu wel of niet oud-katholiek was.
Kritisch en geloofwaardig
Het internationale karakter van de viering van de Unionskonfernzen bood een goede gelegenheid voor de uitreiking van de Blaise Pascalprijs aan bisschop dr. Matthias Ring en aan prof.dr. Klaus Rohmann. De prijs is een initiatief van het Oud-Katholiek Seminarie en wordt toegekend aan personen die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de oud-katholieke theologie. Prof. Peter-Ben Smit leidde de plechtigheid in, waarna de laudatio voor Klaus Rohmann werd uitgesproken door prof.dr. Angela Berlis (Bern) en die voor bisschop Matthias door rector dr. Mattijs Ploeger (Utrecht). De prijs zelf bestaat uit een gekalligrafeerde oorkonde waarin de verdiensten van de laureaat zijn samengevat, een penning en een geldbedrag.
De gelauwerden bedankten zichtbaar geroerd door de eer die hun werd toegekend en met een lang applaus gaven de aanwezigen van hun instemming blijk. Voor een uitgebreider verslag van de prijsuitreiking en de laureaten, zie de website van het seminarie.
Uitdaging tot zelfonderzoek
Op zaterdag werd de viering van het jubileum voortgezet met twee lezingen die tot constructief zelfonderzoek opriepen. Prof.dr. Charlotte Methuen (Glasgow) sprak over de invloed van binnenkerkelijke conflicten op dialogen tussen kerken.
Ze schetste ontwikkelingen in de anglicaanse gemeenschap aan de hand van de Lambeth Conferenties en hun aandacht voor de oud-katholieke kerken. De vraag of dit een nieuw oecumenisch dilemma betrof, kon ze van meet af aan ontkennend beantwoorden. Wat in oecumenische dialogen aan de orde komt, is vaak ook binnen één kerk niet altijd onomstreden.
De tweede spreker was dr. Ruth Nientiedt (Bonn) die oud-katholieke standpunten in oecumenische gesprekken en documenten naliep op hun aandacht voor joodse tradities, met name waar dat ruimte liet voor mogelijke antisemitische tendenzen. Zij pleitte voor het ontwikkelen van een grotere gevoeligheid hiervoor. In het gesprek met de zaal bleek hoe het theologische debat over de relaties van christenen en joden zich niet kan onttrekken aan de actuele situatie rond de genocidale oorlog in Gaza.
In gespreksgroepen verkenden de deelnemers ten slotte oecumenische uitdagingen voor de nabije toekomst. Opmerkelijk genoeg werden hier niet zozeer dogmatische of ethische thema’s genoemd, maar was de focus vooral het voortgaande gesprek zelf, uit een diep verlangen methodes te vinden en te proberen die kerkelijke en maatschappelijke kloven dichten.
Viering en valuatie
Het jubileum werd afgesloten met een viering in de Namen Jesukirche in het centrum van Bonn, die uw verslaggever met het oog op een enigszins betrouwbare treinreis naar huis niet meer kon meemaken. Hierin preekte Christopher Easthill, anglicaans priester te Wiesbaden, die sinds dit jaar voorzitter is van de Arbeitsgemeinschaft Christlicher Kirchen in Deutschland, dat is de nationale Raad van Kerken.
De Bonner Unionskonferenzen waren een voorbeeld voor latere oecumenische ontwikkelingen, waarvan de Unie van Utrecht van oud-katholieke kerken als vroege vrucht gezien kan worden. De lezingen gaven rijke stof tot creatief verder denken en handelen. En de prijsuitreiking was een blijk van terechte waardering voor twee personen die ons daarin als theologen en goede vrienden baanbrekend zijn voorgegaan. Het geheel gaf aanzetten om moedig verder te gaan met het oecumenische gesprek, ook als de eenheid van de kerken niet direct voor handen ligt. Vanuit het verleden openheid zoeken voor de toekomst – misschien is dat voor dit moment het antwoord op de vraag waar het met de oecumene heen moet.