De 46e Internationale Oud-Katholieke Theologenconferentie kwam dit jaar van 26 tot 30 augustus bijeen in het mooie voormalige klooster in Wislikofen in het noorden van Zwitserland. Bijna veertig theologen, onder wie veel pastoors (m/v) uit de oud-katholieke kerken van Zwitserland, Duitsland, Oostenrijk, Polen en Nederland waren daar bijeengekomen om met elkaar te leren en te spreken over een heikel onderwerp: ‘Nabijheid, afstand en macht; kerk en pastoraat in het #MeToo-tijdperk’. De conferentie was georganiseerd door prof.dr. Angela Berlis, prof.dr. Peter-Ben Smit en Anja Goller, van de kerkelijke opleidingen in respectievelijk Bern, Utrecht en Bonn. Zij hadden maar liefst zeventien sprekers voor de conferentie uitgenodigd, van wie er zeven inleidingen gaven op diverse aspecten van het thema, zeven coreferaten hielden en drie workshops verzorgden. Ondanks deze hoeveelheid behandelingen van het thema was de conferentie ‘niet klaar’, zoals een deelneemster het aan het einde verwoordde, en moest deze als een prolegomena, een voorstudie worden beschouwd waarop een vervolg moet komen. Tot een slotverklaring, zoals die in andere jaren door de conferentie werd uitgebracht, is het dit jaar dan ook niet gekomen.
In de verschillende kerken
Als gebruikelijk bracht de aartsbisschop van Utrecht, mgr.dr. Joris Vercammen, aan de vooravond van de conferentie verslag uit vanuit de Internationale Bisschoppenconferentie. De eigenlijke conferentie begon op dinsdag met een inleiding op het thema door pastoor dr. Adrian Suter, als assistent verbonden aan het Seminarie in Bern. In een klein experiment liet hij zien hoe snel iemand in een machtspositie iemand anders, die hem vertrouwt, iets kan laten doen wat deze persoon niet wil. Dat is precies wat er kan gebeuren in ongelijke één op één relaties zoals die tussen een pastoor en een parochiaan kunnen voorkomen. Dr. Edda Wolff, interim-pastoor van de episcopaalse kerk (TEC) in Frankfurt, vertelde vervolgens hoe deze anglicaanse kerk omgaat met safeguarding (bescherming) tegen #MeToo-situaties en nog drie andere sprekers deden dat daarna in coreferaten voor hun eigen oud-katholieke kerken. Pastoor Age Kramer beschreef de concrete ervaringen van de Nederlandse kerk met seksueel misbruik vanaf april 2017, waaraan hij zijn eigen commentaar toevoegde. De Duitse sociaal-pedagoog en gezinstherapeut Timo Neudorfer lichtte de richtlijnen toe die een commissie waarvan hij deel uitmaakte in 2018 uitbracht aan de Duitse Synode, getiteld ‘Sexuelle Grenzverletzungen und sexuelle Gewalt. Prävention und Intervention. Leitlinien für das Katholische Bistum der Alt-Katholiken in Deutschland’. En pastoor Lars Simpson presenteerde de leidraad van de Christkatholische Kirche van Zwitserland ter voorkoming en interventie bij seksueel misbruik getiteld ‘Bei uns sollen alle Menschen sicher sein’. Deze leidraad moet door alle geestelijken en vrijwilligers in de Zwitserse gemeenten worden gelezen en ondertekend.
’s Middags hield de Zwitserse germaniste, kunsthistorica en SP-politica Michele Seggiani, een inleiding over de seksuele revolutie en de sociale veranderingen in de tweede helft van de twintigste eeuw in Europa. Zij wees onder meer op de grote invloed van het gebruik van nieuwe voorbehoedsmiddelen zoals de anticonceptiepil op het seksueel gedrag sinds die tijd. Daarna hield prof.dr. Peter-Ben Smit, onder meer hoogleraar Nieuwe Testament aan de VU-Amsterdam, een referaat aan de hand van Marcus 10,1-9.42-45 over macht en machtsmisbruik in de Bijbel en in de bijbelreceptie. De middag werd besloten met Adéle Kelham, al lang priester en sinds kort archdeacon in het bisdom in Europa van de Church of England in Zwitserland. Zij lichtte toe hoe haar kerk in de praktijk met het thema misbruik omgaat.
Ambt, macht, gender
Op woensdagochtend hield prof.dr. Angela Berlis een inleiding over ‘Ambt, macht, gender’. Zij ging daarbij in op de verschillende mogelijke machtsbronnen: gezag, kennis van zaken en ervaring, uitverkiezing door een groep (politieke macht), maar ook geweld en dwang. Zij verwees daarbij naar wat denkers als Max Weber, Hannah Arendt en Elisabeth Schüssler Fiorenza over macht en patriarchaat hebben geschreven. Drie sprekers vervolgden met coreferaten over ‘vormgegeven macht’. Mgr.dr. Matthias Ring, bisschop van de Duitse Oud-Katholieke Kerk had helaas niet zelf naar de conferentie kunnen komen en liet zijn tekst voorlezen door zijn collega mgr.dr. Dick Schoon, bisschop van Haarlem. Daarin stelt hij dat aan hem als bisschop in de Duitse kerk vaak meer macht wordt toegeschreven dan hij in feite heeft. Hij onderscheidt structurele van informele macht: de laatste vorm is gebaseerd op een informatievoorsprong die hij vaak heeft bijvoorbeeld op de synodeleden, welke informatie hij al dan niet vroegtijdig met hen kan delen. De dirigent en pianist Christopher Lichdi, tevens theologiestudent aan het Seminarie in Bonn, vertelde wat macht betekent voor een dirigent in relatie tot zijn koor en/of orkest. Hij onderscheidt daarbij twee mogelijke vormen van macht: een autoritaire, waarin de dirigent zijn wil oplegt, en een vorm waarin hij zijn macht met het ensemble deelt en de leden kunnen meespreken over de uitvoering. De rechter en juriste Kathrin Gürtler, voorzitter van het Bureau van de Zwitserse Synode, vertelde wat haar macht in relatie tot de Synode voorstelt.
De woensdagmiddag was vrij voor het gebruikelijke uitstapje, dat ons dit jaar naar Rheinfelden bracht. Daar bezichtigden we de oude binnenstad en de mooie oude Christkatholische Sint Martinuskerk, waar we ook de eucharistie vierden. De voorzitter van de Zwitserse Synode, Manuela Petraglio-Bürgi, sprak ons daar toe namens de Zwitserse kerk en we ontmoetten er ook emeritus prof.dr. Christoph Morgenthaler, wiens referaat voor de volgende dag op het programma stond. Voor het avondeten voegde de Zwitserse bisschop mgr.dr. Harald Rein zich nog bij ons.
Macht en ‘machtiging’
Christoph Morgenthaler, emeritus hoogleraar voor pastoraat en pastorale psychologie aan de Theologische Faculteit van de Universiteit Bern begon de volgende dag met een paar oefeningen om onze zintuigen aan te scherpen om te ontdekken waar onze grenzen liggen in een één op één relatie. In zijn voordracht over ‘Macht, machtiging en misbruik’ noemde hij vormen van legitieme macht: macht door erkenning, door identificatie, door experte kennis, erotische macht. Machtsbronnen in het pastoraat zijn voor hem traditie en ambt, definitiemacht, reputatie van de ambtsdrager, professionele expertise. Hij wees op de paradoxale verhouding tussen ‘macht’ en ‘machtiging’ (Duits: Ermächtigung; Engels: empowerment; Grieks: exousia) in het pastoraat: ‘Pastorale macht wordt zo ingezet dat de waarschijnlijkheid toeneemt dat degene aan wie pastoraat wordt verleend, zich als succesvol ontdekt, zich ontwikkelt en zich zelf “machtigt”’. Aan de hand van een casus bespraken we daarna in kleine groepen hoe een predikant/pastoor een #MeToo-situatie kan voorkomen en degene aan wie hij/zij pastoraat verleent kan machtigen zelf een goede oplossing te vinden.
’s Middags kon men kiezen uit drie workshops: één gegeven door de Duitse jongerenpastor Antje Kirchhofer over ‘Nabijheid en afstand in het jongerenpastoraat’, een tweede door de Duitse pastoor Joachim Pfützner over het ‘Café Strichpunkt’ in Stuttgart en een derde door de Duitse oud-katholieke priester en psycho- en traumatherapeut dr. Ralf Kirscht. Hij legde aan de hand van het evangelie van de Emmaugangers (Luc. 24,13-35) uit wat de psychologische en lichamelijke reacties na een traumatische ervaring kunnen zijn en hoe een genezingsproces daarna kan verlopen.
Het laatste referaat werd op vrijdagochtend gehouden door predikant-in-opleiding Marie Hansen-Couturier. Zij presenteerde gedeelten uit haar promotie-onderzoek aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam, over vergeving na misbruik in het pastoraat in de PKN.
Tijdens de korte evaluatie daarna bleek dat sommigen gemengde gevoelens hadden over de conferentie: zij vonden het programma overladen en bepaalde referaten overacademisch. Ze vroegen zich ook af wat een en ander betekende voor de kerk en de ambtsdragers. Bij sommige deelnemers hadden de praktische oefeningen en workshops herinneringen aan oude traumatische ervaringen naar boven gehaald. Toch was het als vanouds een goede conferentie, niet in het minst ook door de gezamenlijke vieringen – de ochtend- en avondgebeden die door de deelnemers zelf werden verzorgd – en de vriendschappen die tijdens de gezamenlijke uitstekend verzorgde maaltijden en ’s avonds in de Bierkeller werden gesloten of herbevestigd.
Tekst: Lidwien van Buuren
Amersfoort, Bisschoppelijk Bureau, 9 september 2019