Met de overhandiging van de bisschopsstaf aan de deken van het Metropolitaan Kapittel sloot Mgr. Joris Vercammen op 11 januari de indrukwekkende viering af waarmee hij terugtrad als aartsbisschop van Utrecht. Zo’n vijfhonderd bezoekers waren naar de Utrechtse Gertrudiskathedraal gekomen om afscheid te nemen. ‘Als bisschop mocht ik een teken zijn van het leven uit overvloed van geloof’, aldus Vercammen, verwijzend naar zijn wapenspreuk. Toen de koster na een dag hard werken – samen met een groot team vrijwilligers – de kerkdeur sloot, bleef de staf op het hoofdaltaar achter, in afwachting van een nieuwe bisschop.
Op de dag dat het aartsbisdom Utrecht voor het eerst in twintig jaar een lege bisschopszetel toonde, waren geen sombere gezichten te zien. Integendeel. Het afscheid van Joris Vercammen was een feest van dankbaarheid, waardering, geloof en ontmoeting waarvan de aartsbisschop-emeritus-in-spe als stralend middelpunt volop genoot. De kleine driehonderd bezoekers aan het symposium in de ochtend werden verrast door de première van een indringend filmisch portret van Vercammen, gemaakt door Dio van Maaren. In de video zijn beelden te zien uit een eerdere EO-documentaire over een pelgrimage van Vercammen naar Lapland – in de voetsporen van Dag Hammarskjöld – gecombineerd met recente gesprekken in de Vlaamse kerk waar hij als kind opgroeide. In een persoonlijk en eerlijk getuigenis staat Joris Vercammen stil bij centrale thema’s in zijn denken over geloof, kerk en roeping. Ook momenten die hem zwaar vielen, bijvoorbeeld haperende oecumenische vooruitgang, tegenwerking binnen de kerk of het seksueel misbruik dossier, komen aan de orde. Een verslag van het symposium vindt u hier. Het symposium is de scheidend aartsbisschop cadeau gedaan door het Metropolitaan Kapittel van Utrecht.
Miniprocessie
Terwijl de symposiumbezoekers zich in een miniprocessie naar de kathedraal verplaatsten, stonden al een uur voor aanvang de eerste bezoekers van de viering voor de kerkdeuren. Omdat rekening was gehouden met een snel gevulde kathedraal was de Gertrudiskapel in congrescentrum In de Driehoek als parallelle kerkruimte ingericht. Dat bleek goed te werken want ook in de kapel werd de viering aandachtig meegevierd, mede vanwege de aanwezigheid van twee priesters die als liaison tussen kathedraal en kapel fungeerden. Voorafgaand aan de viering vond in de pastorie een heuse toogdag plaats, met een bont gezelschap aan binnen- en buitenlandse bisschoppen, de Utrechtse geestelijkheid en vertegenwoordigers van diverse kerken die zich met liturgische kleding uitrustten. De 18de-eeuwse bisschopstaf lag in de Kapittelkamer te wachten als stille getuige van de voor het aartsbisdom historische gebeurtenis die komen zou.
Nok
De kathedrale kerk was tijdens de viering tot aan de nok gevuld, zowel in de kerkbanken als rond het altaar. Naast de kerkleiders van over de hele wereld waren ook burgerlijke gezagdragers aanwezig zoals de Utrechtse burgemeester Jan van Zanen en de Commissaris van de Koning in de provincie Utrecht, Hans Oosters. Een bijzonder delegatie vormden twintig oud-katholieken uit Prisches in Noord-Frankrijk. Alhoewel Prisches slechts zo’n duizend inwoners telt, behoort het tot de drie oud-katholieke geloofsgemeenschappen in Frankrijk (naast Parijs en de Alsace). Het verband van Waalse en Franse oud-katholieken (Mivica) staat onder leiding van Mgr. Vercammen.
Relatie
“Een bisschop is degene die uitnodigt tot relatie. Daarbij kan het niet anders dan dat hij zichzelf relativeert. Dus: out-of-the-box denken, weg van de eigen kleine zekerheidjes, weg van wat zogenaamd ‘altijd geweest is’, weg van wat de samenleving verwacht, weg van dat alles… om vrij te zijn om met God het avontuur van het leven aan te gaan!”, zei Mgr. Joris Vercammen in zijn homilie. Hij pleitte voor een kerk “waar je gewoon welkom bent”. “Je hoeft er niet te betalen met het inleveren van bepaalde delen van je persoonlijkheid, je hoeft je niet te confirmeren aan dogmatische hoogstandjes, niet aan te passen aan een cultuurtje. Je mag jezelf zijn, zoals de Schepper je bedoeld heeft.”
Bisschopsstaf
Na de communie en de bisschoppelijke zegen volgde het bijzondere liturgische moment om het terugtreden van de aartsbisschop te markeren. Vercammen gaf de bisschopsstaf – symbool van zijn bestuursmacht en de herderlijke zorg voor de gelovigen in het bisdom – in handen van Wietse van der Velde, deken van het Metropolitaan Kapittel. Het einde van Vercammens twintigjarig episcopaat ging met een hartelijke opgewektheid gepaard. Het is mooi geweest. Tot de verkiezing van de nieuwe aartsbisschop draagt het Kapittel de dagelijkse bestuurlijke verantwoordelijkheid voor het bisdom.
Waardering
Aan het einde van de viering volgden nog korte toespraken. Bisschop Harald Rein van de Christkatholische Kirche uit Zwitserland sprak namens de Internationale Bisschoppen-conferentie van de Unie van Utrecht zijn waardering uit voor het internationale werk van Vercammen. Hij gaf tussen de regels aan het kiescollege van het aartsbisdom Utrecht – dat de opvolger van Vercammen verkiest – mee dat bij het profiel ook gedacht moet worden aan de taken die de aartsbisschop van Utrecht heeft als president van de Unie van Utrecht; iets waar Vercammen zich duidelijk met veel succes van heeft gekweten.
Open kerk
Mgr. Dick Schoon, bisschop van Haarlem en voorzitter van het Collegiaal Bestuur van de Oud-Katholieke Kerk van Nederland, prees Vercammen omdat hij altijd stond voor een open kerk. “Waar je te maken kreeg met een gesloten cultuur of naar binnen gerichtheid van parochies of individuele kerkleden, probeerde je dat te doorbreken door mensen enthousiast te maken voor ándere manieren van doen of denken.” Schoon verheelde niet dat in de relatie met zijn Utrechtse collega soms spanningen opkwamen. “Ook binnen het bestuur zelf, en ook tussen ons beiden, leidde dat nog wel eens tot fricties en zelfs verwondingen en pijn. En dat was dan misschien niet eens omdat we het principieel met elkaar oneens waren, maar omdat we te weinig op dezelfde golflengte zaten wat betreft de manier waarop iets aangepakt of behandeld moest worden.” Toch benadrukte Schoon dat Vercammen terug mag kijken op een tijd waarin de nodige successen zijn geboekt. Een broederlijke omarming tussen beide bisschoppen werd met luid applaus beloond. “Jouw mededeling op 26 september van afgelopen jaar dat je het ambt van aartsbisschop van Utrecht wilde neerleggen, kwam voor de meesten compleet onverwacht”, memoreerde deken Wietse van der Velde. Hij benoemde Vercammens “grote gedrevenheid, tomeloze energie en soms ook wel ongeduld”. “Dat alles had weleens tot gevolg dat niet iedereen je kon bijhouden. Maar iedereen die je bezig zag wist dat je dat alles deed als een ijveraar voor de zaak van het Koninkrijk van God.”
Afscheid in de media
Het afscheid van de aartsbisschop van Utrecht is ook door de media niet onopgemerkt gebleven. “Vriendelijk, behulpzaam, betrokken en persoonlijk”, typeerde het Nederlands Dagblad Vercammen in een portret dat op de dag van zijn terugtreden verscheen https://www.nd.nl/geloof/geloof/947819/joris-vercammen-open-voor-het-volle-leven. De Oud-Katholieke Kerk is volgens de krant “een scharnier tussen katholieken en protestanten”. RTV Utrecht en het Reformatorisch Dagblad publiceerden diezelfde dag een verslag van de afscheidsviering https://www.rtvutrecht.nl/nieuws/2006710/ en het symposium (https://www.rd.nl/kerk-religie/veelzijdig-debat-over-het-ambt-van-bisschop-1.1623539). Eerder verschenen interviews met de bisschop in Trouw (https://www.okkn.nl/?b=4239), het Reformatorisch Dagblad (https://www.okkn.nl/?b=4241) en het Friesch Dagblad. Op zaterdagavond ging het KRO-NCRV radioprogramma Zin in weekend (https://www.nporadio5.nl/zininweekend/gemist/uitzending/724648/11-01-2020) in op diens vertrek. Commentator Jan-Willem Wits van het Nederlands Dagblad greep het vertrek van Mgr. Joris Vercammen aan om zijn eigen ervaringen met de kerk te delen https://www.nd.nl/geloof/katholiekinside/947407/oud-katholieken-bieden-je-een-glimp-van-de-kerk-van-morgen . “Wie een glimp van de kerk van morgen wil opvangen, kan gerust eens op een zondag in een oud-katholieke kerkbank aanschuiven. Wie weet, bevalt het”, aldus Wits.
(fotografie: Peter Boer)
Amersfoort, Bisschoppelijk Bureau, 13 januari 2020