De tegenstellingen in de samenleving worden groter. Radicaal links en radicaal rechts komen steeds meer tegenover elkaar te staan. En dat gebeurt ook hier en daar in de kerk, wanneer visies botsen. Marieke Ridder schreef vanuit het gezichtspunt van de ethiek over twee actuele, politieke dilemma’s. Hoe kunnen we het gesprek hierover binnen de kerk bevorderen en respectvol houden?
Marieke is oud-katholiek priester en deken van het Metropolitaan Kapittel en werkt als geestelijk verzorger en ethicus in Tergooi MC, Hilversum.
Wanneer en hoe moet de kerk zich over politieke onderwerpen uitspreken? Welke maatschappelijke thema’s vragen om een kerkelijke reactie? Het zijn vragen van alle tijden. Denk aan de Tweede Wereldoorlog, maar ook aan de kernwapendiscussie in de jaren tachtig. Moet de kerk veroordelen, richting geven en een stemadvies geven? Is het juist om als christen op een radicaal rechtse partij te stemmen? Mogen geestelijken ‘met boord’ demonstreren om een scherper klimaatbeleid af te dwingen? Is het goed het kerkgebouw ter beschikking te stellen aan een samenkomst van antifascisten?
Spreken over morele dilemma’s
Ik kijk naar twee van deze dilemma’s vanuit het gezichtspunt van de ethiek. Ethiek is het nadenken over wat ‘juist handelen’ is. Vanuit de gevoelde behoefte om in gesprek te blijven met wie anders denken over wat goed is om te doen, zijn er methoden ontwikkeld om het gesprek over morele thema’s te bevorderen. Een moreel beraad laat mensen op een zinvolle manier spreken over dilemma’s, door hen op zoek te laten gaan naar de waarden die voor de betrokkenen het meest op het spel staan. Waarden zijn overtuigingen en drijfveren achter onze keuzes. Zij liggen ten grondslag aan normen, de (soms ongeschreven) regels die vertellen wat te doen. Belangrijk: waarden zijn altijd positief. In ziekenhuizen en zorgcentra helpen moreel beraden om met respect en zoveel mogelijk begrip voor alle visies, helderder te krijgen wat het juiste, of het beste, is om te doen.
Onze waarden en drijfveren ontdekken
Wanneer we bijvoorbeeld denken over de vraag: ‘Is het juist om als christen op een radicaal rechtse partij te stemmen?’, levert het veel op om de waarden achter het antwoord ‘ja’ of ‘nee’ te inventariseren. Wat drijft iemand om ‘ja’ te zeggen op deze vraag? Ik doe een poging. Misschien zouden de volgende waarden boven komen: gewetensvrijheid (om te stemmen wat je wilt); (Nederlandse) identiteit; behoudendheid; zorgzaamheid (voor mensen dichtbij; voor mensen zonder woning); traditie; vertrouwen (in een meer autocratische leider); daadkracht; levensplezier; (christelijke) religie; vrijheid (voor mensen die hun vrijheid om bepaalde redenen bedreigd zien door migranten).
Wie ‘nee’ zegt op de vraag: ‘Is het juist om als christen op een radicaal rechtse partij te stemmen?’, noemt wellicht waarden als: zorgzaamheid (voor wie in nabije omgeving en in Nederland hulp nodig heeft, of voor wie geen woning vindt); democratie; rechtstatelijkheid; waakzaamheid (tegen fascisme); religie; solidariteit; diversiteit en inclusiviteit; vrijheid (bijvoorbeeld om anders te zijn dan de ‘cis hetero man’); duurzaamheid. Nogmaals, ik ‘vul in’ en er is ongetwijfeld het nodige op af te dingen en aan toe te voegen.
Ruimte voor gesprek
Wanneer we in dit voorbeeld deze waarden naast elkaar zetten, valt op dat een waarde als ‘religie’ door beide kanten genoemd wordt. Dat opent ruimte voor gesprek. Wat betekent religie voor jou en voor mij? Moet het christelijk geloof beschermd worden in ons land, of kan het naast andere religies blijven bestaan? Welke religieuze bronnen zijn voor jou en de ander belangrijk, als gezaghebbende bronnen voor wat in Gods ogen goed handelen is? Hoe duid je die bronnen, en kun je daar ook op de manier van de ander naar kijken? Over al deze vragen zou het gesprek tussen gelovigen, en mijns inziens ook binnen onze kerk, kunnen en moeten gaan.
Ook de waarde ‘vrijheid’ staat zowel bij de ‘ja’ als de ‘nee’. Het belang ervan wordt gedeeld. Vanuit dat besef kan het gesprek verdieping krijgen en kan begrip hopelijk groeien. Kun je elkaar de vrijheid gunnen om te leven zoals dat bij iemand past en te denken zoals men wil? Of voelt men zich geschaad, of bedreigd, door de vrijheid van de ander? En waar zit hem dat dan in?
Natuurlijk verdienen ook de tegenover elkaar staande waarden aandacht. Waarom is solidariteit met de vreemdeling voor de een belangrijk, en is juist zorgzaamheid voor de nabije kring en de hier al generaties wonende mensen dat voor anderen? Voor welke mensen ben je verantwoordelijk (om een nieuwe waarde in het gesprek te brengen)? Hoe zien beide groepen dat vanuit hun levensbeschouwing en geloof?
Tot slot zijn er de meer politieke verschillen. Maar, ook in de Bijbel staat veel over heersen en dienen, over koningen en volksgenoten en vijanden. Wat maakt dat de een kiest voor een daadkrachtige politieke leider, en dat de ander staat voor het behoud van de democratie zoals we die kennen sinds de Tweede Wereldoorlog?
Wederzijds respect is een voorwaarde
Om een dergelijk gesprek op zinvolle wijze te kunnen voeren, is er voldoende respect nodig en de bereidheid om de ander te willen begrijpen. Als beide partijen elkaar kleineren of verketteren, of verbaal agressief zijn, wordt dit moeilijk, zo niet onmogelijk. Een kerkelijke gemeenschap zou hier makkelijker van moeten weg blijven, omdat zij weet dat zij meer is dan een willekeurige groep mensen – we zijn immers als gedoopten op een bijzondere manier delen van het Lichaam van Christus. Toch lukt dit niet altijd. Dan ziet de een zich ‘profetisch’, en de ander zich als ‘hoeder van de joods-christelijke cultuur’ (wat dit ook precies moge zijn), en ziet men elkaar als verbeelding van het kwaad. Dan wordt een gesprek heel ingewikkeld.
Kerk en politiek
Een ander dilemma waarover we van gedachten kunnen wisselen is: ‘Moet de kerk zich uitspreken over politieke thema’s?’ Verschillende kerken in ons land worstelden met de vraag, hoe zij moesten reageren op de gewelddadige reactie van Israël op de Hamasterreur van 7 oktober 2023. De oud-katholieke synode sprak zich niet uit en de bisschoppen schreven geen herderlijke brief. Wel legden de bisschoppen op 13 juni 2025 een persoonlijke verklaring af voor hun beslissing mee te doen aan de eerste Trek de Rode Lijn-demonstratie. In deze verklaring veroordelen zij zowel de terreur, als de disproportionele reactie van Israël. De waarde ‘humaniteit’, dus menselijkheid, zou op het spel staan, en beide partijen schaden. Daarom werd de regering opgeroepen om stappen te zetten waardoor onderhandelingen dichterbij zouden komen. Wat nodig is, is een ‘rechtvaardige vrede’.
Het is een toelichting die uiterst genuanceerd is, zoals ook de uitspraken van de Protestantse Kerk in Nederland dat waren over het conflict dat zoveel levens gekost heeft. De genuanceerdheid deed velen goed, onder wie mijzelf, maar riep ook kritiek op van mensen die zich nadrukkelijk solidair voelden met hetzij Israël, hetzij de Palestijnen in Gaza.
De bisschoppen openden hun verklaring met bewoordingen zoals die klonken ten tijde van de kernwapendiscussie in de jaren tachtig, een discussie die voor grote verdeeldheid en onrust in kerken zorgde en ook thema was in de oud-katholieke synode. ‘Onze kerk kiest in maatschappelijke en ethische kwesties doorgaans voor terughoudendheid, uit respect voor de diversiteit aan overtuigingen binnen onze gemeenschap, en vanuit het vertrouwen dat elke gelovige geroepen is zich in te zetten voor gerechtigheid en vrede op de manier die vanuit het gedeelde geloof gewetensvol en zinvol is’.
Humaniteit, gerechtigheid en vrede
‘Respect’ voor de ‘diversiteit’ en het ‘vertrouwen’ in ‘gewetensvolle’ keuzes: dat zijn de waarden die volgens de bisschoppen horen bij onze manier van kerk zijn. Deze waarden verklaren de terughoudendheid in het doen van uitspraken over de politiek. Vanuit de ethiek zou je hier een utilistisch argument kunnen ontdekken: namelijk dat je keuze bepaald wordt door hetgeen het beste is voor de grootste groep mensen. Want zolang je alle heikele uitspraken vermijdt, voorkom je interne conflicten en houd je de kerk bij elkaar.
Wil dit zeggen dat alles gezegd en gevonden mag worden, met een beroep op de gewetensvrijheid, en dat er geen principes zijn die uiteindelijk leidend zijn? Dat zou ernstig zijn, maar ik denk en vertrouw erop dat dit niet het geval is. De verklaring van de bisschoppen laat zien welke waarden voor hen zwaar wegen. Het gaat naast humaniteit om gerechtigheid en vrede. Zij dienen door ons nagestreefd te worden, om door de Eeuwige eens volledig gerealiseerd te worden, zoals we geloven.
‘Vrede’ kan heel uiteenlopend geïnterpreteerd worden. Het kan gaan om een spirituele, innerlijke vrede, of om een vrede die voortkomt uit aanvaarding en acceptatie van wat gebeurt. In de verklaring wordt vrede verbonden aan ‘gerechtigheid’, wat een duidelijke kleuring geeft.
Wanneer gerechtigheid de waarde is die zwaar weegt, wanneer gerechtigheid een leidend principe wordt in de maatschappelijke en politieke keuzes van gelovigen, kan de kerk niet eindeloos voor de lieve vrede kiezen. Dan zal zij zich op enig moment vanuit haar principes moeten uitspreken. Als gemeente van Christus zullen we samen wakker en waakzaam blijven, en ons gewetensvol en helder uitspreken wanneer dat nodig is, vanuit de waarden van humaniteit, gerechtigheid en vrede die ons geloof ons voorhoudt.