Kan de kerk van betekenis zijn bij de grote maatschappelijke en internationale thema’s en crises die op ons afkomen? Janneke van der Veer ging bij de voorzitter van de Unie van Utrecht, aartsbisschop Bernd Wallet, te rade voor het laatste fysieke nummer van De Oud-Katholiek. Wat zijn de belangrijkste kenteringen die hij ziet op internationaal vlak, en welke rol kan de kerk hierin spelen?
‘De veranderingen waar we voor staan zijn gigantisch. Waar gaat het heen met ons continent, met de aarde? Ik merk in de wandelgangen veel onzekerheid.’ Aan het woord is Bernd Wallet, de aartsbisschop van Utrecht die ook voorzitter is van de Unie van Utrecht – de internationale gemeenschap van oud-katholieke kerken in Europa.
Een derde van zijn werktijd reist Bernd in die hoedanigheid door Europa, waar hij internationale conferenties en congressen aandoet. Daar spreekt hij met de vertegenwoordigers van allerlei kerkgenootschappen. Die onzekerheid waarover Bernd spreekt wordt veroorzaakt door de klimaatcrisis en de oorlog, maar ook het kleiner worden van de kerken speelt een rol. Dit allemaal bij elkaar kost mensen veel energie. Bernd: ‘We zien uit naar Gods komst, maar vandaag weegt het zwaar’.
‘Het helpt ons om de dialoog aan te gaan’
Van oudsher heeft de Oud-Katholieke Kerk steeds een groot belang gehecht aan verzoening tussen kerken en concrete inzet voor de oecumenische beweging. En hoe klein de Oud-Katholieke Kerk ook mag zijn, haar inzet op dit vlak is altijd groot geweest. Ook nu ziet Bernd een rol voor kerken bij de grote veranderingen waartoe we ons moeten verhouden. ‘Het helpt om de dialoog aan te gaan. We moeten luisteren naar jongeren, naar andere kerken. Naar mensen van vredesbewegingen, milieubewegingen en andere organisaties die zich inzetten voor gerechtigheid. Zo kunnen we elkaar inspireren om een weg te vinden.’
Vier grote internationale thema’s
Vier thema’s springen er voor de aartsbisschop uit: de klimaatcrisis, de oorlog (en verzoening), seksualiteit en de rol van jongeren. Hoe verhoudt de kerk zich tot dergelijke grote, internationale thema’s? Heeft ze misschien ook iets in te brengen wat deze grote veranderingen in een ander licht kan stellen? Ik vraag Bernd hieronder per thema waar hij precies op doelt en hoe hij deze veranderingen duidt vanuit oud-katholiek perspectief. Te beginnen bij het meest fundamentele thema volgens de aartsbisschop: de klimaatcrisis. ‘De klimaatcrisis staat niet op zichzelf en gaat ons allemaal raken,’ trapt hij af.
Klimaatverandering
‘Wij putten de aarde uit en dit bedreigt de heelheid van de schepping. Ik vind dat heel zorgwekkend. Mensen uit veelal arme landen worden door de uitstoot van rijke landen gedwongen om hun thuis te verlaten. Dit is onrechtvaardig. De grote volksverhuizingen die hiervan het gevolg zijn doen een beroep op de gastvrijheid van rijke landen. Maar kunnen rijke landen dit opbrengen? De vrede is in het geding.
Er zijn vele crises, maar alles is gerelateerd aan het klimaat. Op de vergadering van Wereldraad van Kerken (31 aug-8 sept 2022, red.) is dit ook zo benoemd, ook door jongeren. We zijn als kerken geroepen een ander ethos te ontwikkelen.
Voor veel mensen in de kerk is klimaat iets geweest van een “milieuding”. Een goed ding wat je moet doen naast andere goede dingen die je moet doen. Ik vind dit geen recht doen aan de opdracht die we hebben meegekregen. Als je de bronnen erop naslaat, staat het klimaat juist in het hart van het verhaal. Wij hebben vaak gedacht dat het allemaal draait om ons. Dat de hele schepping ons, als ‘kroon op de schepping’, ten dienste staat.
Maar als je Genesis zorgvuldig leest, ontdek je dat onze plek binnen die tuin anders is: wij komen als allerlaatste. Niet als kroon op de schepping, maar dienstbaar aan haar. Denk maar aan de processie zondag in de kerk. Voorop gaat het licht, aan het eind komt de mens, de priester, die door God is aangesteld om voor te gaan. De rest zingt de lofzang al (zeeën, bergen, schepping); wij mensen zijn aangesteld om dat alles te coördineren, zodat het tot z’n recht komt. We mogen dus alles een naam geven, categoriseren, maar niet uitputten.
In de kerk hebben we alles in huis om in deze thematiek voorop te lopen. Bij ons hangen de grote thema’s van vrede, gerechtigheid en zorg voor de schepping altijd al met elkaar samen. We zouden als kerken hier veel meer mee kunnen doen. Laten we verduurzamen hoe we met elkaar omgaan. Luisteren naar mensen die lijden aan de crisis zonder er zelf veel aan bijgedragen te hebben. We zijn geroepen om deze planeet een bloeiende tuin van vrede en recht te laten zijn.’
Oorlog en verzoening
‘Als een groot machtig en agressief land als Rusland een kleiner land als Oekraïne binnenvalt zijn er twee lijnen om te volgen.
Allereerst moeten moeten we Oekraïne steunen. Dit is een breed gedeelde en terechte mening: Ruslands actie is illegaal, dus Oekraïne heeft recht op zelfverdediging. Daarnaast vragen we ons als kerk ook af: hoe kunnen we bijdragen aan alternatieven voor militarisering, op weg naar snellere dialoog en verzoening? Hoe vinden we een meer verrassende insteek? Kunnen we ons laten inspireren door de spiritualiteit van de “linkerwang”? Een optie is bijvoorbeeld om de onderhandelingstafel naar voren te halen. Die komt er uiteindelijk toch.
Kerken hebben al heel lang expertise in het samenbrengen van partijen die tegenover elkaar staan. We doen dat anders dan overheden en ook anders dan hulporganisaties. Denk aan de vredesdialoog tussen Palestina en Israël. Deze dialogen, gesteund door lokale kerken, vinden plaats onder de radar, in stilte, maar hebben wel degelijk een positief effect op de lokale gemeenschappen waar ze gehouden worden.
Ook in het geval van Oekraïne probeert de Wereldraad van Kerken van betekenis te zijn. Het probleem is dat Oekraïne weinig eigen stem heeft: de kerken zijn allemaal dochters van kerken in het buitenland. Pas sinds februari is de kerk in Oekraïne aan het verzelfstandigen en zonder pijn gaat dat allemaal niet. Je kunt echter niets voor Oekraïne doen zonder Oekraïne te betrekken. Op de conferentie van de Wereldraad in Karlsruhe is hier een begin mee gemaakt door voor het eerst een Oekraïense delegatie (25 mensen, incl. jongeren) op het wereldtoneel te hebben.’
Seksualiteit
‘Bij alle andere thema’s die ik genoemd heb vinden we elkaar als kerken. Op het thema van seksualiteit gaan we in de wereld echter ongelijk op. De lijn die we dit jaar binnen de Unie van Utrecht hebben afgesproken is dat we lokale kerken toestaan hierin hun eigen weg te gaan. Dat betekent dat dit onderwerp niet kerkscheidend is.
In Nederland is binnen de Oud-Katholieke Kerk homoseksualiteit niet zo’n thema – we hebben seksuele diversiteit “al” een halve eeuw geaccepteerd. We gaan er vanuit dat iedereen als zichzelf bij ons in de kerk komt, de mens is immers niet in hokjes te stoppen. Maar internationaal moeten we het wel thematiseren, om samen op weg te blijven en om anderen te helpen. Ik zie het als onze taak om onze middenpositie binnen de oecumene zo te gebruiken dat dit onderwerp nooit een taboe is.
Een voorbeeld: we kwamen deze zomer verdeeld over dit thema naar de Lambeth Conferentie, de internationale vergadering van bisschoppen. Aan de progressieve kant was er frustratie: “Worden homo’s nog steeds alleen als probleem gezien? Wanneer wordt ons eindelijk recht gedaan?” Terwijl gelovigen in de sub-Sahara zich zorgen maakten of we wel bijbelgetrouw bleven. Justin Welby toonde sterk leiderschap door geen petities te bespreken, maar eerst naar elkaar te luisteren en naar de stilte. Wat zegt de Geest tot ons? Er is meer dat ons bindt dan dat ons scheidt, zo mochten we opnieuw ontdekken. We ontmoetten elkaar en luisterden naar elkaars verhalen. Dit haalde de angel eruit.’
Jongeren
‘Er is internationaal een breed gedeeld besef dat we de stemmen van jongeren missen in de kerk. Tijdens de Assemblee waren er zelfs minder jongeren dan tien jaar geleden. Je moet je er echt actief met jongeren bezighouden, want uit zichzelf spreken ze niet mee.
Ik vraag me af of we jongeren wel serieus genoeg hebben genomen. Veel te lang hebben we als kerken geleund op het verenigingsmodel, waarbij je voor lange tijd een commitment aangaat, bijvoorbeeld in een commissie. Dit model werkte vroeger, maar past niet bij de cultuur van de jeugd van nu. We moeten jongeren meer laten spreken en delen.
Als we luisteren naar hun verhalen, hun vragen en van hen leren kunnen we samen met hen het proces van verandering aangaan. Als we jongeren vragen zelf dingen te agenderen, blijkt dat de noden hoog zijn: de klimaatcrisis drukt psychisch zwaar, en er is veel eenzaamheid door prestatiedruk. Ze moeten knokken om gezien te worden en het is een must om het leuk te hebben. De kerk zet daartegenover dat iedereen tot recht komt op zijn eigen manier.
Op de conferentie van de Wereldraad namen jongeren zelf het woord. Wat we daar van hen leerden? Steek je nek meer uit als het gaat over de klimaatcrisis!’