In het Turkse Iznik, het vroegere Nicea, vierden christelijke leiders op 28 november het 1700-jarig jubileum van het eerste Oecumenische Concilie. Paus Leo XIV, patriarch Bartholomeus en ds. Jerry Pillay, secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken, benadrukten tijdens de viering het belang van christelijke eenheid in een wereld die wordt verscheurd door oorlog en polarisatie. Namens onze kerk was bisschop Dirk Jan Schoon aanwezig in Iznik. Hij doet hier verslag.
Door: Dirk Jan Schoon
Een historische gebeurtenis, zo wordt de ontmoeting genoemd van paus Leo XIV met oecumenisch patriarch Bartholomeus dezer dagen in Istanbul, het oude Constantinopel. De aanleiding vormde de gezamenlijke herdenking van het eerste Oecumenische Concilie dat 1700 jaar geleden in Nicea, het huidige Iznik in Turkije, werd gehouden.
Al eerder waren pausen en oecumenisch patriarchen bij elkaar gekomen voor het helen van het Grote Schisma, de breuk van de ene christelijke kerk in een oosters-orthodoxe en westers-latijnse kerken. Nu waren op verzoek van de paus ook kerkleiders van andere kerkgemeenschappen uitgenodigd om de herdenking mee te vieren.
Dat gebeurde in twee etappes. Op vrijdag 28 november was er een korte gebedsdienst in de open lucht op een soort platform bij de plaats waar het concilie in Nicea, het huidige Iznik, gehouden zou zijn. De volgende dag was er een besloten bijeenkomst met de genodigden om van elkaar te horen wat de actuele betekenis van het Concilie voor de huidige kerkgenootschappen betekent.
Vrijdag: gebedsdienst in Iznik
De gebedsdienst was zoals gezegd eigenlijk maar kort. Na de plechtige openingsprocessie, waarin de diaken met het evangelieboek voorop ging, opende de patriarch met een welkomstwoord. Jerry Pillay, de secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken, las uit het evangelie naar Johannes, en de paus hield een korte overweging. Daarna spraken allen samen de geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel – zonder het filioque – , de gasten spraken korte voorbeden uit en met een zegenbede en gezang werd de dienst besloten.
Zowel de patriarch als de paus benadrukten dat de eenheid die kerk met haar concilie en haar geloofsbelijdenis in Nicea manifesteerde voor christenen van vandaag een uitdaging betekent om naar eenheid te zoeken. Alleen met die eenheid kan een krachtig en eenstemmig getuigenis worden gegeven aan de hoop en de vrede die het christelijke geloof de wereld te bieden heeft.
Na de dienst konden de gasten de paus en de patriarch kort begroeten en was het tijd voor de terugkeer naar het hotel in Istanbul. Dat lijkt gemakkelijk gezegd, maar als je bedenkt welke enorme verkeersopstopping in Istanbul is, dan begrijp je ook dat de gasten erg blij waren met het polite escorte waarmee de bus door de drukte werd geloodst. Niet alleen de gebedsdienst maakte die reis van vijf uur in de bus heen en terug de moeite waard, maar ook de goede contacten die onderweg gelegd of hernieuwd konden worden.
Zaterdag: besloten bijeenkomst
De besloten bijeenkomst op zaterdag vond plaats in de Syrisch-orthodoxe kerk van de H. Efraim in Istanbul. Die plaats alleen al was in verschillende opzichten spectaculair. De kerk was splinternieuw, was gebouwd met toestemming van de Turkse overheid op grond die de parochie van een rooms-katholiek klooster had verkregen. De gastvrijheid waarmee de trotse parochianen paus en patriarch en de andere hoge gasten ontvingen was overweldigend en ontroerend tegelijk, juist als je je realiseert welke geschiedenis van vervolging de christenen in het Midden-Oosten te verduren hebben gehad en nóg verduren.
De bijeenkomst werd geleid door metropoliet Emmanuel van Chalcedon, voorheen metropoliet van Frankrijk en oud-voorzitter van de Conferentie van Europese Kerken, een veteraan uit het oecumenische circuit.
Bij de volgorde van sprekers werd de hiërarchie strikt in acht genomen: eerst kwamen de orthodoxe patriarchen of hun vertegenwoordigers aan het woord, daarna die van oriëntaalse kerken, of hun vertegenwoordigers, daarna de andere kerkleiders onder wie uw verslaggever (lees zijn speech hier).
Zoals verwacht hebben alle kerken wel iets met Nicea. Ook als ze de geloofsbelijdenis niet aannemen of regelmatig citeren, zijn de geloofspunten die in het Concilie aan de orde waren voor allen van wezenlijk belang. Bij de sprekers viel me op dat voor de orthodoxe en oriëntaalse christenen de tijd tussen Nicea en nu geen grote rol lijkt te spelen, terwijl de westerse kerken meer vanuit een voortgaande ontwikkeling lijken te denken en Nicea daardoor verder weg lijkt.
Naast het benadrukken van wat de christenen in Nicea blijkens de geloofsbelijdenis gemeenschappelijk hebben, wezen verschillende kerkelijke vertegenwoordigers ook op de uitsluiting van ketters die daarmee gegeven was. De macht van de keizer over de kerk betekende ook een instrumentalisering van het geloof, waartegen men zich in de actuele tijd zeer kritisch opstelt.
Nicea wijst vooruit
In zijn bijdrage aan het begin van de bijeenkomst benadrukte oecumenisch patriarch Bartholomeus nu dat Nicea niet iets uit het verleden is of was, maar op de toekomst was gericht en daarmee een eschatologische perspectief had. Hij citeerde de theoloog John Zizioulas die kerkelijke gemeenschap niet als een dor leerstuk beschouwde, maar als een manier van zijn, in wederkerige verbondenheid. Hij noemde ook de historicus Georges Florovsky, die oog had voor verschillen in kerkelijke tradities, maar die niet positief wilde inzetten om in gemeenschap te groeien. De eenheid van christenen is volgens de patriarch hard nodig om weerstand te beiden tegen de wreedheid in de wereld, ook het geweld tegen christenen, waarbij hij de moord op twee Syrsch-orthodoxe prelaten twee jaar geleden in herinnering riep, en Oekraïne bij name noemde. Heel concreet noemde de patriarch het zoeken naar een gemeenschappelijke datum om Pasen te vieren. In dit vraagstuk waren in het verleden al stappen gezet, maar is een nieuwe impuls nodig. Hij eindigde zijn inleiding met de uitspraak dat Nicea uit een andere eeuw is, geen voorbije zoals de vierde eeuw, maar Gods eeuw die nog komt.
Naar een nieuw concilie
De bijdrage van paus Leo besloot de bijeenkomst. Met de gemoedelijke eenvoud die hij uitstraalt dankte hij allereerst voor de gastvrijheid in deze kerk en de kring van gasten. In zijn verdere toespraak maakte hij verschillende toespelingen op mogelijkheden om tot meer samenwerking te komen, ook met kerken die nu niet hadden kunnen of willen komen. Dialogen die waren stilgevallen moesten worden opgepakt en het zou prachtig zijn als het tot een nieuw algemeen concilie zou kunnen komen met alle kerken.
De paus noemde het jaar 2033 om een mogelijke gelegenheid om de dood en verrijzenis van Jezus samen te vieren. Hij zou ook graag de plaatsen van hoop en dienstbaarheid bezoeken: de berg van de zaligsprekingen, de plaats van de voetwassing, het sterven en verrijzen van Jezus.
Hij noemde de positie van de bisschop van Rome, waar paus Franciscus de kerken had uitgenodigd om over te reflecteren. Paus Leo bedankte voor de aanwezigheid van zoveel kerken bij de begrafenis van zijn voorganger en zijn eigen intronisatie en besloot met de wens tot herstel van zichtbare eenheid van alle christenen.